سده : جشن آتش

ایرانیان قدیم مردمی شاد زی  و شادی طلب بودند . در اوستا شادی همواره به عنوان یک صفت اهورایی ستوده شده و غم نیز در سوی دیگر از خصایل اهریمن شناخته شده است . به همین دلیل زرتشتیان موظف به شادی و شاد بودن هستند و این از اساس آیین زرتشتی است .

در ایران قدیم نیز به طبع این حکم زرتشتی جشن های متعددی وجود داشته است . ایرانیان کهن هر روز از سال را با یک نام می خوانند که برخی از این نام ها با نام ماهها یکی بود و در هر روزی که نام روز و ماه شبیه می شد جشنی خاص با آداب و رسومی مخصوص خود برگزار می کردند و

سده نیز از جمله این جشن هاست که در ماه بهمن و پس از سپری شدن چهل روز از آغاز ماه بهمن انجام می شود . در رابطه با علت نام گذاری این جشن به نام سده نظریات مختلفی وجود دارد . ابوریحان معتقد است که نام سده از نام " صد " گرفته شده و علت آن هم این است که اگر روزها و شب ها جداگانه شمرده شوند میان روز جشن سده و پایان سال فاصله ای معادل صد شب و روز وجود دارد . عده ای دیگر معتقدند که در این روز شمار فرزندان کیومرث ( نخستین انسان در نوشته های اساطیری ایرانی ) به صد رسیده است . نظریه دیگر بیان می کند که در تقویم قدیمی ایران این روز ( چهلمین روز زمستان تقویم جدید ) صدمین روز زمستان بوده است ( ر.ک پی نوشت 1 ) . برخی نیز گفته اند که این نام گذاری به این دلیل است که سده درست صد روز پیش از به دست آمدن محصولات قرار دارد .

اما مسئله دیگر سابقه ی اساطیری این جشن است . یعنی اینکه ایرانیان بر مبنای کدام داستان یا عقیده ای روز چهلم زمستان را سده می خوانند و جشن می گیرند . در این زمینه نیز اختلاف نطر وجود دارد . در شاهنامه آمده است : هوشنگ پادشاه پیشدادی، که شیوه کشت و کار، کندن کاریز، کاشتن درخت … را به او نسبت می دهند، روزی در دامنه کوه ماری دید و سنگ برگرفت و به سوی مار انداخت و مار فرار کرد. اما از برخورد سنگها جرقه ای زد و آتش پدیدار شد و در همان شب به میمنت آن آتش ؛ هوشنگ دستور داد تا آتشی چون کوه بر افروخته شد و همراهان او بر گرد آتش نشستند و آن جشن را سده نام نهادند . با این حال مسئله پیدایش آتش فقط در شاهنامه بیان شده و در منبع دیگر ما یعنی کتاب های " التفهیم " و " آثار الباقیه " که هر دو از تالیفات ابوریحان هستند این را تایید نمی کنند و نوروزنامه آن را نتیجه دستوری می داند که فریدون نخستین شاه کیانی پس از پیروزی بر ضحاک مبنی بر روشن کردن آتش بر بام ها میدهد و خود ابوریحان جایی آن را یادگار اردشیر بابکان می داند . ابوریحان دو روایت دیگر را هم در باب تاریخچه سده بیان می کند : و جمعی برآنند که این روز، عید هوشنگ پیشدادی است که تاج عالم را به دست آورد... و دسته‌ای هم گفته‌اند در این روز جهنم از زمستان به دنیا بیرون می‌آید. از این رو آتش می‌افروزند تا شر آن برطرف گردد . بیت زیر از عنصری :

سده جشن ملوک نامدار است                                  ز افریدون و از جم یادگار است

نیز ظاهرا نمی تواند به عنوان یک سند تاریخی به حساب آید چون منظور شاعر احتمالا این بوده که در زمان فریدون و جمشید هم جشن سده وجود داشته است .

نکته دیگر در باب آیین جشن سده است . " سده، یکی از جشن‌های همگانی ایران کهن، با افروختن خرمن هیزمی که برزگران، از پگاه گرد آورده‌اند، آغاز می‌شود. موبد موبدان با ردایی سراسر سپید و با لاله‌ای روشن در دست، شعله‌ای در خرمن می‌اندازد و شعله در چشم برهم زدنی هیمه را می‌گیراند. مردمان هلهله می‌کنند و موبدان اوستا می‌خوانند. جوانان از فراز آتش می‌پرند و میانسالان حدیث شادی مکرر می‌کنند. آخرین غبار زمستان کاهلانه از تن زمین رخت بر می‌بندد و «سده» برای زمین، باران برکت‌ها می‌شود. در فلق، خورشید ترانه وداع سر می‌دهد و مردمان تا خش خش سپید زمستانی دیگر، فصل‌ها را دوره می‌کنند " (پی نوشت دوم )

سده تاریخچه ای تقریبا مشابه سایر جشن های ایرانی دارد . این جشن به گواهی تاریخ اساسا جشنی ملی است که تا دوره صفویان نه تنها در میان مردمان عادی بلکه حتی در بین درباریان هم اجرا می شده است . ر.وایات پیدایش سده نیز این مسئله را تایید می کنند . این جشن در زمانی یکی از پادشاهان پیشدادی یا فریدون موسس سلسله کیانی آفریده شده است . حال آنکه زرتشت در زمان گشتاسپ شاه در اواسط دوره کیانی ظهور کرد و تعالیم خود را به ایرانیان عرضه نمود . با این حال به گواهی تاریخ زرتشت با سنت های ایرانی قبل از خود مبارزه نکرد . بلکه آن ها را در غالب مراسم دینی در آورد و مثلا میترا و آناهیت الهه های زرتشتی همه قبل از زرتشت هم مورد احترام ایرانیان بودند و پس از زرتشت هم این ادامه یافت و تازه این ها رنگ و بوی مذهبی هم پیدا کردند و جا در مسائل اعتقادی ایرانیان گرفتند .

به هر حال سده رفته رفته کم رنگ شد و کم کم میان قشر غیر زرتشتی فراموش شد . با این حال در میان زرتشتیان این جشن هم چنان قوت خود را داشت و هم آن ها بودند که این یادگار بزرگ ایران باستان را به ما رساندند : کرمان با بیشترین تعداد زرتشتی در ایران با شکوه ترین شده را در میان بلاد ایران برگزار می کند. آیین های خاص جشن سده هنوز در این شهر اجرا می شود و این جشن به شیوه گذشته مخفی نیست . در تهران هم اخیرا با افزایش تعداد زرتشتیان در این شهر به همت انجمن زرتشتیان پایتخت این جشن در کوشک ورجاند برگزار می شود .

پی نوشت ها :

1-     در تقویم کهن زمستان 150 روز و تابستان 210 روز بوده است

2-     http://www.iid.org.ir/iidf/Resource.asp?rid=15

منابع :

http://marlikiran.tripod.com/sade.htm

موسسه گفتگوی ادیان